Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ, пояи устувори низоми давлатдорӣ ва танзимгари муносибатҳои иҷтимоиву фарҳангӣ ба шумор меравад. Дар он на танҳо сохтори ҳокимият ва ҳуқуқҳои шаҳрвандон муқаррар шудаанд, балки арзишҳои маънавӣ ва фарҳангии миллат низ ҷойгоҳи хоси худро доранд. Конститутсия ҳамчун оинаи ҳувияти миллӣ, самти пешрафти ҷомеаро муайян месозад. Аз ин рӯ, баррасии мазмун ва аҳамияти моддаҳои он дар бораи фарҳанг дорои ҷанбаи илмӣ ва амалӣ мебошад. Ҳар як меъёри конститутсионӣ дар ин соҳа ба ҳифз ва рушди фарҳанги миллӣ нигаронда шудааст. Фарҳанг дар мафҳуми васеъ маҷмӯи арзишҳои маънавӣ, илмӣ, ахлоқӣ ва зебоишиносии ҷомеа буда, асоси пешрафти давлат ва инсон аст. Дар низоми ҳуқуқии Тоҷикистон фарҳанг на танҳо соҳаи иҷтимоӣ, балки унсури муҳими сиёсати давлатӣ ба ҳисоб меравад. Давлат уҳдадор аст, ки барои рушду такомули фарҳанг, нигоҳдорӣ ва бозсозии ёдгориҳои таърихӣ, ҳамчунин дастгирии эҷодкорон шароити мусоид фароҳам оварад. Зеро маҳз тавассути ҳифзи мероси фарҳангӣ ва ташвиқи аҳли эҷод арзишҳои миллӣ нигоҳ дошта мешаванд. Ин уҳдадорӣ дар моддаҳои мухталифи Конститутсия ифода ёфтааст. Аз ин лиҳоз, меъёрҳои конститутсионӣ заминаи устувори сиёсати фарҳангии давлат мебошанд.
Яке аз моддаҳои муҳими Конститутсия, ки ба фарҳанг марбут аст, моддаи 8 мебошад, ки дар он мақоми забони давлатӣ ва ҳифзи забонҳои дигар муқаррар шудааст. Ин меъёр на танҳо забони тоҷикӣ, балки гуногунрангии забонӣ ва фарҳангии кишварро таъмин мекунад. Забон ҳамчун пояи худшиносии миллӣ ва василаи муоширати иҷтимоӣ мавқеи хос дорад. Ҳифзи забон ҳамзамон ҳифзи фарҳанг ва таърихи миллат аст. Аз ин рӯ, давлат уҳдадор аст, ки барои рушди забони давлатӣ шароити ҳуқуқӣ ва иҷтимоиро фароҳам оварад. Инчунин дар моддаи 44-уми Конститутсия, ҳуқуқи ҳар шаҳрванд барои иштирок дар ҳаёти фарҳангӣ ва истифода аз муассисаҳои фарҳангӣ кафолат дода мешавад. Ин модда баробарии тамоми шаҳрвандонро дар дастрасӣ ба арзишҳои фарҳангӣ таъмин мекунад. Ҳуқуқ ба фарҳанг ҳамчун ҷузъи ҷудонопазири ҳуқуқҳои инсонӣ ва озодиҳои асосӣ баррасӣ мегардад. Давлат вазифадор аст, ки шароити зарурӣ барои фаъолияти фарҳангиро фароҳам созад. Дар ҳамин замина, рушди муассисаҳои фарҳангӣ ва ҳифзи ёдгориҳои таърихӣ аҳамияти аввалиндараҷа дорад. Моддаи 47-уми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифзи мероси таърихию фарҳангиро вазифаи давлат ва шаҳрвандон мешуморад. Ин меъёр ба таври равшан масъулияти ҳамагонро дар ҳифзи арзишҳои миллӣ нишон медиҳад. Мероси фарҳангӣ на танҳо амвол ё ёдгории моддӣ, балки таҷассумгари хотираи таърихии миллат аст. Ҳифзи ин мерос кӯмак мекунад, ки мо худро беҳтар бишносем ва Ватанамонро бештар дӯст дорем. Аз ин рӯ, давлат сиёсати мушаххаси фарҳангиро бо назардошти ин вазифа амалӣ месозад. Дар баробари моддаҳое, ки бевосита ба масъалаҳои фарҳанг дахл доранд, як силсила меъёрҳои дигар низ дар Конститутсия ҷой доранд, ки ба рушди фарҳанг ва фаъолияти фарҳангӣ ба таври ғайримустақим таъсир мерасонанд. Масалан, моддаҳои марбут ба маориф, илм, дин ва ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ бо фарҳанг робитаи ногусастанӣ доранд. Маориф ҳамчун воситаи асосии интиқоли арзишҳои фарҳангӣ амал мекунад. Аз ин рӯ, сатҳи рушди фарҳанг аз сифати таълиму тарбия вобаста аст. Ҳамин тавр, фарҳанг ва маориф ду сутуни муҳимми пешрафти ҷомеа мебошанд. Дар ҳақиқат нақши давлат дар рушди фарҳанг ба воситаи сиёсати ҳуқуқӣ ва иқтисодӣ амалӣ мегардад. Қонунгузорӣ ва барномаҳои давлатӣ барои дастгирии муассисаҳои фарҳангӣ ва фаъолияти эҷодӣ таҳия шудаанд. Ин амалҳо ба таъмини баробарии имкониятҳо дар соҳаи фарҳанг мусоидат мекунанд. Ҳукумат тавассути буҷет, грантҳо ва лоиҳаҳои фарҳангӣ рушди соҳаҳоро ҳавасманд мегардонад. Аз ин лиҳоз, татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ дар сатҳи амалӣ кафолати пешрафти фарҳанг аст.
Моддаҳои Конститутсия дар бораи фарҳанг на танҳо хусусияти ҳуқуқӣ доранд, балки рӯҳи маънавӣ ва арзишҳои фарҳангии миллати тоҷикро инъикос менамоянд. Асоси онҳо анъанаҳои таърихии давлатдории тоҷиконанд, ки фарҳангро пояи устувории давлат медонанд. Фарҳанги тоҷикон ҳамеша бо арзишҳои ахлоқӣ, адолат, меҳнатдӯстӣ ва таҳаммулгароӣ пайванд буд. Ҳамин анъанаҳо дар Конститутсия ҳамчун меъёрҳои муосири ҳуқуқӣ таҷассум ёфтаанд. Аз ин рӯ, қонунгузории фарҳангӣ идомаи мантиқии фарҳанги таърихии миллат мебошад.
Дар шароити ҷаҳонишавӣ ҳифзи фарҳанги миллӣ аҳамияти дучанд меёбад. Таъсири технология, шабакаҳои иҷтимоӣ ва фарҳангҳои хориҷӣ метавонад ба арзишҳои анъанавии миллӣ таҳдид кунад. Аз ин рӯ, меъёрҳои конститутсионӣ ҳамчун сипари ҳуқуқӣ барои ҳифзи аслияти миллӣ амал мекунанд. Давлат бо истифода аз ин меъёрҳо сиёсати мутаносиби фарҳангиро роҳандозӣ менамояд. Ҳамин тавр, Конститутсия на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки механизми муҳофизати фарҳанг аст. Ҳуқуқ ба фарҳанг яке аз нишондиҳандаҳои муҳими демократия мебошад. Ҳангоми таъмини ин ҳуқуқ, давлат имконияти озодии эҷод ва дастрасии баробар ба арзишҳои фарҳангиро фароҳам меорад. Ин раванд барои ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва вусъати фаъолияти фарҳангии шаҳрвандон замина мегузорад. Фарҳанг ба воситаи қонун, озодӣ ва масъулият вусъат меёбад. Аз ин лиҳоз, меъёрҳои конститутсионӣ кафили баробарҳуқуқӣ ва озодии фарҳангӣ мебошанд.
Аз нуқтаи назари илмӣ, меъёрҳои конститутсионӣ дар бораи фарҳанг дорои ду паҳлуи асосӣ мебошанд ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ. Паҳлуи ҳуқуқӣ кафолати давлатиро барои рушди фарҳанг таъмин менамояд, дар ҳоле ки паҳлуи иҷтимоӣ фаъолияти амалии ҷомеаро дар ин самт танзим мекунад. Ин ҳамбастагӣ сабаби устувории сиёсати фарҳангии миллӣ мегардад. Аз ин рӯ, омӯзиши илмии ин меъёрҳо барои фаҳмиши амиқи низоми ҳуқуқии кишвар аҳамият дорад. Қонунгузории таҳияшуда дар асоси Конститутсия, аз ҷумла Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи фарҳанг» ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, бо такя ба меъёрҳои конститутсионӣ таҳия гардидааст. Ин қонунҳо механизмҳои татбиқи амалии сиёсати фарҳангиро муайян менамоянд. Масалан, онҳо тартиби ҳифзи ёдгориҳои таърихӣ, фаъолияти муассисаҳои фарҳангӣ ва дастгирии эҷодкоронро танзим мекунанд. Ҳамин тариқ, меъёрҳои Конститутсия ҳамчун манбаи асосии қонунгузории соҳа амал намуда, робитаи назариявӣ ва амалияро таъмин месозанд.
Таъмини ҳуқуқ ба фарҳанг ба рушди зеҳнӣ ва маънавии шаҳрвандон мусоидат мекунад. Шахсе, ки аз арзишҳои фарҳангӣ огоҳ аст, дорои ҳисси масъулият ва ҳувияти миллӣ мегардад. Аз ин лиҳоз, татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ ба рушди инсон ҳамчун шахси комил таъсир мегузорад. Фарҳанг воситаи тарбияи ахлоқӣ ва ватандӯстӣ мебошад. Аз ин рӯ, Конститутсия дар ташаккули насли фарҳангдӯст нақши калидӣ дорад. Бе рушди фарҳанг наметавон аз пешрафти воқеии ҷомеа сухан гуфт. Фарҳанг неруест, ки ҷомеаро муттаҳид месозад ва арзишҳои инсониро дар марказ мегузорад. Аз ин ҷост, ки Конститутсияи Тоҷикистон фарҳангро ҳамчун ҷузъи ҷудонашавандаи рушди миллӣ мешиносад. Моддаҳои конститутсионӣ ба таври возеҳ робитаи фарҳанг, давлат ва инсонро муайян менамоянд. Ин робита заминаи устувори ваҳдати миллӣ ва ҳамбастагии иҷтимоиро фароҳам меорад. Дар таҷрибаи ҷаҳонӣ низ ҷой додани меъёрҳои фарҳангӣ дар конститутсияҳо ҳамчун нишондиҳандаи сатҳи баланди худшиносии миллӣ арзёбӣ мегардад. Тоҷикистон бо дарки ҳамин арзишҳо моддаҳои махсусро дар бораи фарҳанг ворид намудааст. Ин иқдом Тоҷикистонро дар байни давлатҳои дорои сиёсати фарҳангии муназзам ҷой медиҳад. Бо ин роҳ, меъёрҳои ҳуқуқӣ бо анъанаҳои миллӣ ҳамоҳанг мегарданд. Ҳамин омил устувории низоми иҷтимоиро таъмин мекунад.
Нақши шаҳрвандон дар татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ низ ниҳоят муҳим аст. Ҳар як шаҳрванд бояд дар ҳифз ва эҳёи фарҳанги миллӣ саҳмгузор бошад. Конститутсия на танҳо ҳуқуқ, балки масъулиятро низ пешбинӣ мекунад. Ҳамкории давлат ва ҷомеа дар ин замина барои рушди устувор мусоидат менамояд. Аз ин рӯ, фарҳангро танҳо тавассути кӯшиши муштараки давлат ва мардум метавон ҳифз кард. Дар асри XXI-ро, ки онро асри иттилоот мегӯянд, фарҳанг зери таъсири омилҳои гуногуни хориҷӣ қарор дорад. Аз ин рӯ, аҳамияти Конститутсия дар ҳифзи арзишҳои миллӣ боз ҳам меафзояд. Меъёрҳои он ба ҷомеа имкон медиҳанд, ки дар рӯ ба рӯи ҷаҳонишавӣ ҳувияти худро нигоҳ дорад. Бо вуҷуди ин, татбиқи амалии ин меъёрҳо талаб мекунад, ки муассисаҳои фарҳангӣ бо технологияҳои муосир таҷҳизонида шаванд. Ҳамин тавр, Конститутсия роҳнамои мутобиқшавии фарҳанги миллӣ ба замони нав мегардад. Фарҳанг яке аз роҳҳои асосии шинохт ва муаррифии Тоҷикистон дар ҷаҳон аст. Қонунҳои кишвар, ки бар асоси Конститутсия таҳия шудаанд, шароити ҳамкориҳои фарҳангиро бо дигар давлатҳо муҳайё месозанд. Ин ҳамкорӣ ба табодули арзишҳои фарҳангӣ ва инчунин ба боло рафтани нуфузи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мусоидат мекунад. Давлат тавассути қонунгузорӣ метавонад таҷрибаи миллӣ ва арзишҳои умумибашариро бо ҳам пайваст намояд. Бо ҳамин роҳ, фарҳанг ба як воситаи муассири дипломатияи фарҳангӣ табдил меёбад, ки ба тақвияти робитаҳои дӯстона миёни кишварҳо кӯмак мекунад. Омӯзиши меъёрҳои конститутсионӣ дар бораи фарҳанг барои муҳаққиқон, ҳуқуқшиносон ва фарҳангшиносон муҳим мебошад. Ин омӯзиш имкон медиҳад, ки заминаҳои назариявӣ ва амалии сиёсати давлатӣ таҳлил шаванд. Аз ин ҷост, ки мавзӯи мазкур дар илми ҳуқуқ ва фарҳангшиносӣ мақоми ҷудонашаванда дорад. Баррасии илмӣ на танҳо маърифати ҳуқуқиро васеъ мекунад, балки ҳисси ватандӯстиро низ таҳким мебахшад. Бо ҳамин роҳ, илм ва фарҳанг дар хидмати якдигар қарор мегиранд.
Дар натиҷа метавон хулоса кард, ки моддаҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи фарҳанг на танҳо санадҳои ҳуқуқӣ, балки барномаи маънавии миллатанд. Онҳо ҳифзи арзишҳои миллӣ, рушди фарҳанги муосир ва таъмини ҳуқуқҳои шаҳрвандонро кафолат медиҳанд. Фарҳанг дар Конститутсия ҳамчун қиммати олӣ ва пояи ҳастии давлат эътироф шудааст. Аз ин рӯ, эҳтиром ба Конститутсия ҳамзамон эҳтиром ба фарҳанги миллӣ мебошад. Ҳифзи ин арзишҳо кафили субот, ваҳдат ва пешрафти Тоҷикистон аст.
Мудири шуъбаи илмӣ методии
Пажӯҳишгоҳи илмӣ-тадқиқотии
фарҳанг ва иттилоот
Хоҷамов Ф.