Дар Осиёи Миёна аз замонҳои хеле қадим, алалхусус дар шаҳрҳои тоҷикнишини он ҳунарҳои мардумӣ хеле рушд карда буданд. Ҳунармандон ва косибон бештар ба ҳунарҳои қолинбофӣ, чўбтарошӣ, кулолӣ, кандакорӣ, гаҷкорӣ, зарбофӣ, сўзанидўзӣ, тоқидўзӣ, заргарӣ, мисгарӣ ва ғайра машғул мешуданд. Чунин ҳунарҳо асосан дар шаҳрҳои калон ривоҷ ёфта буданд ва аз ин маҳсулот аҳли деҳа ҳам дар рўзгори худ истифода мебурданд. Маҳсулоти истеҳсолкардаи ин ҳунармандон ва косибон харидорони зиёде доштанд. Барои рақобатпазир шудани маҳсулот, ҳунармандон ва косибон кўшиш мекарданд, ки маҳсулоташон аз лиҳози сифат ва зебоӣ ҷолиб бошад. Бинобар ин ҳар як ҳунарманд сайъ мекард, ки маҳсулоташ бозоргир бошад. Дар байни ин ҳунарҳо алалхусус мисгарӣ хеле ривоҷу равнақ ёфта аз мис зарфҳои гуногнуи рўзгор тайёр карда мешуданд. Аксари зарфҳои сохтаи ҳунармандон ба бозорҳои хориҷӣ ба фурўш мерафтанд. Дар ҳаёти ҳамарўзаи мардум, зарфҳое истифода мешуданд, ки имрўз ҳар кадоми онҳо метавонанд зеби осорхонаҳо бошанд. Бо завқи баланди ҳунарманди сохта шудани ин ашёҳо далолат медиҳад, ки ҳунармандон, устодони чирадасти касби худ буданд ва зарфҳои сохтаашон ба дараҷаи асари санъат мерасидааст. Ҳунари заргарӣ, мисгарӣ, карнайсозӣ, афзоли асп, зинсозӣ, наълсозӣ, лаҷомсозӣ рушд ёфта, талаботи онрўзаи мардумро қаноатманд мекарданд. Дар шаҳрҳои калони Осиёи Миёна, Самарқанд, Бухоро, Хева, Хуҷанд, Исфара, Истаравшан, Кўлоб, Ҳисор ва ғайра маҳалҳое буданд, ки дар онҳо косибони касбҳои гуногун зиндагӣ мекарданд. Беҳуда нест, ки баъзе маҳалҳои ин шаҳрҳо бо номи «Заргарон», «Мисгарон», «Зардўзон», «Читгарон» ном бурда мешуданд. Ин номҳо то ҳанўз дар баъзе шаҳрҳо боқӣ мондаанд. Намунаҳои хеле олии заргариро дар қаламрави Тоҷикистон бисёр пайдо кардаанд. Масалан дар водии Бешкент (н. Н. Хусрав) пайдо шудани гўшворҳо дар шакли делфин, гўшвораи хеле олии тиллоӣ дар Саксанохур (н. Панҷ) зебу зиннатҳои дар Тахти сангин сохташуда ва хазонаи Амударё далолат медиҳанд, ки санъати заргарӣ аз замонҳои хеле қадим рушду такомул ёфта ба дараҷаи баланди ҳунари заргарӣ расида будаанд. Дар ин шаҳрҳо зарфҳои гуногун дегҳо, косаву лагандҳо, қумғонҳо, обдастаҳо, чилопчин ва ғайра сохта мешуданд, ки аксарияти онҳо бо нақшу нигор ва кандакорӣ зебу зиннат ёфта буданд. Осори боқимондаи ҳунармандони қадима далолат медиҳанд, ки ҳамаи ин ашёҳои рўзгор бо як санъати баланд ва аз диди эстетикӣ сохта мешуданд, инчунин дар зиндагӣ ҳамарўза мавриди истифода қарор мегирифтанд.
Бо рушд ёфтани муносибатҳои нав ва пайдо шудани корхонаҳои саноатӣ, ки бештар зарфҳои арзонтар истеҳсол мекарданд, равнақи ин касбҳои мардумӣ рў ба танозул гузошта, имрўзҳо қариб аз байн рафтаанд. Зарфҳои саноатӣ нисбатан арзон буда, барои тайёр кардани онҳо заҳмати зиёд кашидан лозим нест. Бинобар ин бо мурури замон ҳунармандони чирадасти Осиёи Миёна натавонистанд бо саноати зарфсозии нав рақобат кунанд. Аз ин рў онҳо маҷбур шуданд, ки аз касбу кори худ даст кашида, сохтани зарфҳои рўзгорро ба гўшаи фаромўшӣ супоранд. Пўшида нест, ки харидори кардани зарфҳои тайёркардаи косибон чандон арзон набуданд. Ба зарфҳои саноатӣ рў овардани мардум ҳам боиси аз байн рафтани ин ҳунарҳои мардумӣ шуданд. Инчунин солҳои аввали барпо шудани Ҳукумати Шўравӣ ва дигар шудани сохтори иҷтимоӣ, кишварро ба вартаи қашшоқию бенавоӣ кашид. Он солҳо қашшоқӣ, нодорӣ ки муддати дароз дар кишвар давом кард, мардумро аз хурдтарин ҳавасҳои зиндагӣ маҳрум сохта, майли онҳоро ба ин гуна зарфҳои зебо коҳиш дод. Дар он замонҳо зарфҳои рўзгор бештар аз мис сохта мешуданд. Дар замони саноатикунонӣ нархи мис баланд рафт ва дастрас кардани ин намуди фулузот хеле душвор гашт. Бинобар ин тайёр кардани зарфҳои рўзгор аз мис рў ба таназзул гузошт ва косибон барои тайёр кардани онҳо дигар шароит надоштанд. Дар солҳои Ҳукумати Шўравӣ заргарон ва мисгаронро барои фаъолияти мустақилашон ба муҷозот мекашиданд, зеро онҳо ҳақ надоштанд. Ин омил ҳам боиси он гашт, ки касби мисгарӣ ва заргарӣ дигар равнақу ривоҷ наёбад.
Хушбахтона бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мўҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2019-2021-ро солҳои рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ эълон карданд. Ин ибтикори хеле бомавриди роҳбари кишвар ба эҳё гаштани бисёре аз ҳунарҳои фаромушгаштаи мардумӣ сабаб шуда, дар Тоҷикистон суннатҳои гилембофӣ, атласу адрасбофӣ ва дигар намудҳои ҳунарҳои мардумии қариб аз байнрафта зи нав эҳё шуданд. 27-уми августи соли 2019 Пешвои миллат, мўҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси шаҳри Душанбе, мўҳтарам Рустами Эмомалӣ дар арафаи таҷлил аз 28-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар кўчаи Теҳрон 21-и ноҳияи Исмоили Сомонии пойтахт Коргоҳи «Зари тоҷик»-и Ҷамъияти саҳҳомии кушодаи «Равшан»-ро мавриди истифода қарор дода, бо раванди истеҳсоли маҳсулоти гуногуни заргарӣ ва шароити кору фаъолияти заргарон дар он аз наздик шинос гардиданд. Маълум аст, ки Тоҷикистон аз сангҳои қимматбаҳо, тилло ва нуқра хеле бой аст ва метавонад дар асоси ин, корхонаҳои калони заргарӣ ифтитоҳ намуда, ба аҳолии кишвар ва меҳмонони хориҷӣ маснуоти заргарони тоҷикро пешниҳод намояд. Кушода шудани ин гуна корхонаҳои саноатӣ, барои рушди ҳунарҳои мардумӣ як такони бузурге хоҳад шуд.
Дар Тоҷикистон имрўз ҳунари мисгарӣ тақрибан аз байн рафтааст. Танҳо дар шаҳри Истаравшани вилояти Суғд сохтани карнайҳо то имрўз боқӣ мондааст. Баъзе намудҳои хунари мисгарӣ дар ҳолати хеле маҳдуд боқӣ мондаанд. Яъне ин касби аҷдодӣ мавқеи худро дар зиндагии мардум аз даст додааст. Барои эҳё кардани ҳунари мисгарӣ дар корхонаи «Зари тоҷик», шуъбае фаъолият мекунад, ки ин шуъба мақсад дорад ҳунари қадимаи халқро идома бахшида, дар асоси сунатҳои миллӣ зарфҳои миссин ва нуқрагиро тайёр кунанд, инчунин кандакории рўйи мисро зи нав зинда созанд.
Рассоми хеле моҳир Бахтиёр Иброҳимов (с/т 1969, м/олӣ, ш. Душанбе, н. Сино, к. Ҷаббор Расулов), яке аз он заргароне мебошад, ки дар кандакорӣ кардан ба рўйи мис, тилло ва нуқра маҳорати хос дорад. Кандакорӣ кардан дар рўйи мис, тилло ва нуқра кори басе душвор буда, аз ҳунарманд талаб мекунад, ки маҳорати баланди касбӣ дошта бошад. Мо шоҳиди он гаштем, ки ин марди ҳунар алакай чандин кўзаҳо, лагандҳо, пиёлаҳо, обдастаҳоро кандакорӣ карда, зебу зиннат бахшидааст. Нақшу нигоре, ки дар руйи ин зарфҳо кандакорӣ карда мешаванд аз ҷониби худи Бахтиёр Иброҳимов таҳия карда мешавад ва дар онҳо тасвири гулҳо, меваҳо, чонварон ба чашм мерасанд. Худи ҳунарманд мегўяд, ки дар Тоҷикистон шумораи гравиёрҳо (кандакории рўйи мис) ангуштшуморанд. Бинобар ин на ҳар кас метавонад кандакории зарфҳоро дар ўхда дошта бошад, зеро камтарин хато метавоанд нақшро вайрон карда маҳсулотро бесифат гардонад. Гуфтан лозим аст, ки аксарияти зарфҳое ки Баҳтиёр Иброҳимов кандакорӣ мекунад аз нуқра ва мис сохта шудаанд ва арзиши баланд доранд. Аз ин ҷост, ки бо маҳорати баланд ва бехалал кандакорӣ кардан дар рўйи нуқра ва латун ҳунармандро маҷбур месозад, ки хеле нозукона ва эҳтиёткорона бо кандакорӣ машғул шавад. Чунки зарфе ки аз нуқра сохта шудааст, нархи гаронбаҳо дошта аз кандакор талаб менамояд, ки дар рўйи зарфҳо эҳтиёткорона кандакориро ба сомон расонад. Он зарфҳое ки ҳунарманд кандакорӣ кардааст дар ҳақиқат ҳам хеле ҷолиб ва назаррабо ҳастанд. Ҳар бинанда беихтиёр ҳавас мекунад, ки чунин зарфҳои зебо дошта бошад. Кандакорӣ кардани нақшҳои зебо дар рўйи нуқра ё латун кори хатарнок ҳам ҳаст, зеро ҳангоми кандакорӣ метавонад искана () аз нақш берун рафта ба даст ҷароҳатҳо расонад. Бо мушоҳида кардем, ки дасти ҳунарманд Бахтиёр Иброҳимов аз кандакорӣ хеле ҷароҳатҳо бардоштааст. Барои ба қадри ин ҳунар расидан бояд фаҳмид, ки заҳмати зебу зиннат бахшидан ва оро додани зарфҳо бо кадом заҳматҳо муяссар мегардад.
Заҳмати ҳампешаро ҳампеша медонад, ки чист?
Захми дасти кўҳканро теша медонад, ки чист.
Мо бовар ҳосил кардем, ки ҳунари кандакории рўйи мис ва нуқра аз нав зинда мешавад. Зарфҳое ки ин кандакори хушсалиқа омода менамояд ба табъи хеле баланди харидорон ҷавоб дода метавонад. Дар арафаи ҷашни 30-солагии Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ин зарфҳои кандакорикардаи Бахтиёр Иброҳимов метавонад ҳамчун армуғони гаронбаҳо ба меҳмонони олимақоми Ҳукуматӣ чун тўхфаи арзишманд тақдим шавад. Зеро чунин санъати баланд ҳеч касро бепарво гузошта наметавонад. Дар руйи нуқраи соф ба назар расидани нақшҳои басе шоирона касро ба худ мафтун месозад. Боиси фараҳмандӣ аст, ки имрўз кандакории рўйи мис, нуқра ва латун аз нав эҳё мешавад ва суннатҳои хеле қадимаи халқамон боз зи нав бо зебогии замонавии худ дили бинандаҳоро тасхир созад. Дар амалӣ гаштани ин нақшаи наҷиб ба ҳайъати ҳунармандони гурўҳи Бахтиёр Иброҳимов комёбиҳои эҷодӣ орзу мекунем.
Аттоев Шодрўз
Ходими пешбари илмии ПИТФИ